Akıl Defteri Aşk Ayeti Filozofu: Gulam Hüseyin İbrahimi Dinani ve Felsefi Mirası

Bu makale 235 kez okundu.

Gürgün Karaman

Gulam Hüseyin İbrahimi Dinani, çağdaş İran düşünce dünyasının önde gelen filozof ve ariflerinden biridir. İslam felsefesi, irfan ve özellikle İşrakîlik (Şihabeddin Sühreverdi’nin felsefi ekolü) üzerine yaptığı derinlemesine çalışmalarla tanınır.  Akıl ile aşk arasındaki ilişkiyi vurgulayan özgün fikirleriyle dikkat çeker. O, büyük bir evrensel düşünürdür. Onun evrensel tefekkürünü bütün eserlerinde görmek mümkündür. Üstad Dinani, varlığı büyük bir akıl ve aşkla kucaklarken, modern dünyanın paramparça ettiği aklımızı ve ruhumuzu yeniden toparlar. Onun bu tavrı, büyük bir hikmete ve büyük bir akla dayanır ki o da ezeli hikmet ve ezeli akıldır. Onun tabirleriyle "hikmet-i ezeli ve cavidan-ı hıred..."

Hayatı ve Eğitimi

Gulam Hüseyin İbrahimi Dinani, 1935 yılında İran’ın İsfahan eyaletine bağlı Dinan köyünde dünyaya geldi. İlk eğitimini köyünde tamamladıktan sonra, genç yaşta dini ilimler tahsil etmek için İsfahan’daki tarihi Nimaverd Medresesi’ne katıldı. Burada sarf, nahiv, mantık, fıkıh ve diğer klasik İslami ilimleri öğrendi. Hocaları arasında Şeyh Muhammed Ali Habibabadi ve Şeyh Muhammed Hasan Necefabadi gibi önemli isimler yer aldı.

Üstat Dinani, dini ilimlerdeki merakı ve öğrenme azmiyle dikkat çekti. İsfahan’daki eğitiminin ardından Kum şehrine giderek İslam dünyasının önde gelen alimlerinden Allame Tabatabai’nin öğrencisi oldu. Allame Tabatabai ile olan yakın ilişkisi, onun felsefi düşüncesinin şekillenmesinde önemli bir rol oynadı. Ayrıca, Tabatabai ile Fransız filozof Henry Corbin’in Tahran’daki felsefi oturumlarına katılarak Batı ve İslam felsefesi arasında köprü kuran tartışmalara tanıklık etti.  Bu tanıklığa dair bilgilere Üstad Dinani’nin Molla Sadra Ve Sühreverdi Dersleri adlı eserinden ulaşabilirsiniz.

Kum’daki dini eğitiminin yanı sıra akademik kariyerine yönelen Üstad Dinani, Tahran’a taşınarak 1966 yılında Tahran Üniversitesi’nde felsefe lisans eğitimine başladı. Lisans eğitimini tamamladıktan sonra Eğitim Bakanlığı’nda çalıştı. Daha sonra yüksek lisans ve doktora eğitimini yine Tahran Üniversitesi’nde birincilikle tamamladı. Akademik kariyerine 1974 yılında Meşhed’deki Firdevsi Üniversitesi’nde başlayan Üstat Dinani, 1983’ten itibaren Tahran Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak çalışmaya devam etti.

Akademik Kariyeri

Üstat Dinani, Tahran Üniversitesi, Terbiyet Müderris Üniversitesi, İslam Mezhepleri Üniversitesi ve İslam Azad Üniversitesi gibi İran’ın önde gelen akademik kurumlarında felsefe dersleri vermiştir. İslam felsefesi tarihi, kelam, irfan ve özellikle Şihabeddin Sühreverdi’nin İşrakî felsefesi üzerine yoğunlaşmıştır. Meşhed Rezevi Üniversitesi’nde de düzenli olarak dersler vermiş, yüksek lisans ve doktora öğrencilerine İslam felsefesi, kelam ve irfan alanında eğitim sunmuştur.

Üstat Dinani’nin öğretim tarzı, diyalektik bir yaklaşıma dayanır. Derslerinde önce bir konuyu tanıtarak bir mukaddime yapar, ardından sorular sorarak öğrencileriyle interaktif bir tartışma ortamı oluşturur. Özellikle kelami ve felsefi meseleleri, tarihsel, toplumsal ve siyasi bağlamlarıyla ele alarak öğrencilerin konuları derinlemesine anlamasını sağlar. Örneğin, Eş’arilik gibi bir konuyu işlerken, o dönemin toplumsal ve siyasi koşullarını da açıklayarak meselenin arka planını aydınlatır.

Felsefi Görüşleri

Üstat Dinani, akılcı bir filozof olarak bilinir ve aklın, insanın her şeyi, hatta Tanrı’yı anlamada temel bir araç olduğunu savunur. Ona göre akıl, hakikate ulaşmada vazgeçilmez bir rehberdir. Ancak, akıl ile aşk arasında bir çatışma olmadığını, aksine bu ikisinin birbirini tamamladığını vurgular. “Akıl Defteri Aşk Ayeti” adlı eserinde, gerçek aşkın akıl yoluyla elde edilebileceğini ve bu iki kavramın birbiriyle uyum içinde olduğunu ifade eder.

Üstat Dinani, özellikle Şihabeddin Sühreverdi’nin İşrakî felsefesine derin bir ilgi duymuş ve bu alanda önemli çalışmalar yapmıştır. İşrakîlik, akıl ve sezgiyi birleştiren bir felsefi ekoldür ve Üstat Dinani, Sühreverdi’nin sembolik dilini sade ve anlaşılır bir şekilde yorumlayarak bu felsefeyi modern okuyuculara tanıtmayı amaçlamıştır. Sühreverdi’nin mantık ve felsefe alanındaki eserlerini inceleyerek, onun fikirlerini çağdaş bir perspektiften ele almıştır. Ayrıca, Üstat Dinani’nin felsefi yaklaşımı, İslam felsefesi ile irfanı birleştirme çabasıyla dikkat çeker. Fıkıh, felsefe ve irfanı birbiriyle uzlaştırma yolunda önemli adımlar atmış, bu üç disiplinin birbiriyle bağlantılı olduğuna inanmıştır. Molla Sadra gibi büyük İslam filozoflarına yönelik eleştirileri, hem içsel hem de dışsal bir bakış açısıyla yapılmış ve bu eleştiriler “Nişayiş-i Feylesof” (Filozofun Yakarışı) adlı eserinde yayımlanmıştır.

Üstat Dinani, Henry Corbin ve Musa Sadr gibi düşünürlerle olan ilişkileriyle de bilinir. Corbin’e tasavvuf ve mürşidlik üzerine yönelttiği sorular, onun derin bir entelektüel merakını yansıtır. Corbin’in “Üveysiyim” yanıtına karşılık, Dinani’nin “Üveysilerin de bir zikri vardır, sizinki nedir?” sorusu, onun tasavvuf ve felsefe arasındaki bağı sorgulayan yaklaşımını gösterir.

Üstat Dinani, Allame Tabatabai, Henry Corbin, Murtaza Mutahhari, Abdullah Cevadi Amuli ve İmam Musa Sadr gibi önemli şahsiyetlerle yakın ilişkiler kurmuştur. Ayetullah Humeyni’den on yıl boyunca ders aldığı da bilinmektedir. Henry Corbin ile olan diyalogları, özellikle tasavvuf ve irfan üzerine yaptığı tartışmalar, onun entelektüel derinliğini ortaya koyar. Corbin’e sorduğu sorular, Dinani’nin hem İslam felsefesine hem de tasavvufa olan hâkimiyetini gösterir. Üstat Dinani, eserleriyle üç kez İran’da Yılın Kitabı Ödülü’nü kazanmıştır. Ayrıca, İran ve İslam dünyasında felsefe ve irfan alanında önde gelen düşünürlerden biri olarak kabul edilir. Çalışmaları, yalnızca akademik çevrelerde değil, genel okuyucu kitlesi arasında da büyük bir ilgiyle takip edilmektedir. Sonuç olarak Üstat Gulam Hüseyin İbrahimi Dinani, İslam felsefesi ve irfan geleneğini modern bir perspektifle yorumlayan, akıl ve sezgiyi birleştiren bir düşünürdür. Sühreverdi’nin İşrakî felsefesine olan derin ilgisi, akıl ve aşk arasındaki ilişkiyi vurgulayan özgün yaklaşımı ve fıkıh, felsefe ile irfanı uzlaştırma çabaları, onu çağdaş İran düşünce dünyasının en önemli figürlerinden biri yapar. Eserleri, hem akademik hem de genel okuyucular için İslam felsefesinin karmaşık kavramlarını anlaşılır bir şekilde sunar. Üstat Dinani, 80’li yaşlarında olmasına rağmen hala aktif bir şekilde yazmakta ve öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Cenab-ı Hak’tan kendisine uzun bir ihsan etmedi duasıyla…

Bazı Eserleri

Dinani’nin eserleri, sade ve anlaşılır bir dille yazılmış olup, özellikle Sühreverdi’nin sembolik ve karmaşık dilini modern okuyucular için erişilebilir kılmayı amaçlar. Ayrıca, çok sayıda konferans, röportaj, televizyon programı ve belgesel aracılığıyla fikirlerini geniş kitlelere ulaştırmıştır.

Üstat Dinani, yirmiden fazla kitap ve çok sayıda makale yazmış, üç kez İran’da Yılın Kitabı Ödülü’nü kazanmıştır. Eserleri, İslam felsefesi, irfan ve mantık gibi geniş bir yelpazeyi kapsar. Türkçe’ye çevrilen bazı önemli eserleri şunlardır:

Ben ve Ötesi (İnsan Yayınları, 2024): İnsan, varlık ve metafizik üzerine derin bir felsefi inceleme.

Akıl Defteri Aşk Ayeti (3 cilt, Terh-i-Nev Yayıncılık, 2001): Akıl ve aşk arasındaki ilişkiyi ele alan temel eserlerinden biri.

İslam Dünyasında Felsefi Düşüncenin Serüveni (3 cilt, Terh-i-Nev Yayıncılık, 1997): İslam felsefesinin tarihsel gelişimini inceleyen kapsamlı bir çalışma. Eser Türkçe olarak yayınlanmıştır.

Sühreverdi Felsefesinde Düşünce ve İrade Işığı (Hikmet Yayınları, 1985): İşrakî felsefenin temel kavramlarını açıklayan bir eser.

Gazali’nin Görüşünde Mantık ve Bilgi (Emirkebir Yayıncılık, 1991): Gazali’nin epistemolojik yaklaşımlarına odaklanan bir çalışma.

Hakikatin İsimleri ve Nitelikleri (Ehlü’l Kalem Yayıncılık, 1996 ve 2007): Metafizik ve teoloji üzerine bir inceleme.

Öteki Dünya (Hikmet Yayınları, 1997): Ölüm sonrası hayat ve metafizik üzerine bir eser.

İşrakîliğe Giriş & Sühreverdi Felsefesinde Akıl ve Sezgi (Ketebe Yayınları, 2022): Sühreverdi’nin felsefesini sade ve anlaşılır bir şekilde açıklayan bir çalışma.

Molla Sadra ve Sühreverdi Dersleri (Önsöz Yayıncılık, 2024): Molla Sadra ve Sühreverdi’nin felsefi sistemlerini karşılaştırmalı olarak ele alır.